Jak nazwiecie uczucie, kiedy widzicie kogoś odnoszącego sukcesy i jesteście z tego powodu bardzo szczęśliwi? Buddyści używający języka pali podpowiedzieliby Wam, że jest to mudita. Jest to jeden z przykładów słów nieprzetłumaczalnych. Co prawda dla tłumaczy są one zjawiskiem, z którym trudno im się pogodzić, to jednak wnoszą one dużą dawkę różnorodności do — i tak już zróżnicowanego— świata języków.
Zarówno dla tłumaczy, jak i innych użytkowników języka obcego, pierwsze spotkanie z nieprzetłumaczalnym słowem może być zaskakujące. Kiedy używamy danego wyrażenia często w swoim ojczystym języku, nawet nie przychodzi nam do głowy, że inne języki nie mają dla niego odpowiednika. Zastanówmy się więc, dlaczego niektóre słowa lub wyrażenia są nieprzetłumaczalne.
Można zauważyć, że im bardziej oddalone kulturowo są dane języki, tym więcej występuje między nimi słów nieprzetłumaczalnych. Wiąże się to z faktem, że język odzwierciedla kulturę, tradycję i wartości spotykane w danym regionie. Często, wyrażenia których nie można przełożyć na inny język określają zjawiska i osobliwości, które nie występują w innych kulturach. Analizując język, możemy zobaczyć na co członkowie danej społeczności zwracają największą uwagę, jakie emocje są dla nich szczególnie ważne lub jakie zachowania uważają za intrygujące.
Często jednak, tłumaczenie dosłowne jest niewykonalne także w obrębie języków, które występują na stosunkowo małym obszarze geograficznym. W takiej sytuacji, sięgamy po metafory lub opisujemy dane wyrażenie za pomocą kilku, czy nawet kilkunastu słów, a i to nie zawsze oddaje całkowity sens nieprzetłumaczalnego słowa.
Faktem jest, że często wyrażają one emocje. Im bardziej skomplikowane i głębokie, tym trudniej jest je przetłumaczyć. Poniżej, przedstawiamy kilka przykładów słów, których dosłownego tłumaczenia możemy na próżno szukać w języku polskim:
- „schandenfreude” — w języku niemieckim to określenie służy do opisania czerpania przyjemności z cudzego nieszczęścia, czyli dokładne przeciwieństwo wspomnianego już mudita;
- „komorebi” — w języku japońskim ten rzeczownik oznacza promienie słońca przenikające między liśćmi drzew;
- „mamhilpaintapai” — to słowo pochodzące z języka jagańskiego (zagrożonego wymarciem języka używanego przez Jaganów, zamieszkujących południe Ziemi Ognistej w Chile) oznacza spojrzenie, które dzielą dwie osoby, z których każda chciałby coś zainicjować, ale żadna tego nie zrobi. Co ciekawe, mamhilpaintapai trafiło do Księgi Rekordów Guinnessa, jako najbardziej zwięzłe słowo na świecie;
- „sobremesa” po hiszpańsku oznacza czas po posiłku, kiedy biesiadnicy zostają przy stole i rozmawiają;
- „culaccino” także jest słowem związanym poniekąd z kulinariami. Oznacza ślad, pozostawiony na stole przez szklankę z zimnym napojem;
- „plaatsvervangende schmaate” pochodzi z języka niderlandzkiego i używa się go do określenia uczucia wstydu i zażenowania, które odczuwamy na skutek niedojrzałego lub niedorzecznego zachowania innego człowieka;
- indonezyjskiego słowa „jayus” możemy użyć, kiedy ktoś opowie żart tak nieśmieszny, że nie możemy powstrzymać się od…śmiechu.
Cyprian Kamil Norwid napisał w jednym ze swoich dzieł, że bardzo trudnym jest „odpowiednie dać rzeczy słowo”, z czym zupełnie można się zgodzić po zapoznaniu się ze słowami nieprzetłumaczalnymi. Są one dowodem na ogromną różnorodność kulturową świata — pokazują specyfikę danej kultury, wskazują na zjawiska i emocje, które są najbardziej cenione w danym regionie. Tłumacze muszą odpowiedzieć sobie na pytanie, czy próby przetłumaczenia ich na inne języki mają w ogóle sens.
